Пачатак вясны 2006 года – незвычайны час у гiсторыi Беларусi i, бадай, у маёй бiяграфii. Гэта была вясна вулiчных акцыяў i масавай палiтызацыi, якая наўрад цi паўтарыцца ў наступныя некалькi год. Фальсiфiкацыя вынiкаў прэзiдэнцкiх выбараў выклiкала наймагутнейшы выбух сацыяльнага пратэсту падчас усяго праўлення Лукашэнкi. Сацыяльная прастора выбухала ад гневу людзей.
У той час я нелегальна працавала перекладчыцай у «шэрай» менскай фiрме, i у маiм офiсе амаль кожны – ад вэб-дызайнеркi да бухгалтаркi i сiстэмнага адмiнiстратара спынiлi сваю працу i, замест таго, чыталi навiны на сайтах беларускай Iндымедыi, жывога дзённiка, i апазiцыйных парталах. Большасць маiх сяброў, калегаў i выкладчыкаў унiверсiтэта штодзень наведвалi намётавае мястэчка на цэнтральнай плошчы Менска, якое было створанае пасля 19 сакавiка – гэта было нашае месца спатканняў. На плошчы мы бавiлi вольны час, туды мы прыходзiлi, каб падтрымаць актывiстаў, якiя заставалiся ў намётавым мястэчку, i каб пабыць з аднадумцамi. Мы звычайна сустракалiся на плошчы, бралi удзел у дэманстрацыi, а пасля iшлi разам пiць пiва цi вiно ды гутарыць – пратэсты сталi часткай менскага штодзённага жыцця.
Заўжды, калi я знаходзiлася на плошчы, я шукала знаёмыя твары у натоўпе – гэта быў найлепшы час для таго, каб спраўдзiць, хто «свой», а хто «чужы».
18 сакавiка, у дзень напярэдаднi выбараў, я сустрэла непаўторную Жэню, у якую я была тады моцна закаханая – мы былi у адной iнтэрнэт-рассылцы – i яе дзяўчыну Кацю на вулiцы. Я акурат iшла у склеп, амаль без валасоў на галаве i ў маiм улюбёным чорным палiтоне – i вось мы стаiм, абмяркоўваем тое, цi варта iсцi на дэманстрацыю на наступны дзень. А час спынiўся. Мы з Жэняй вырашылi, што варта iсцi, нягледзячы на тое, што Каця папярэдзiла нас пра смс-кi з аднолькавым тэкстам, якiя атрымалi ўсе абаненты з таго ж самага нумара – у iх былi пагрозы тэрарыстычных замахаў у дзень выбараў. Я знайшла толькi адзiн аргумент супраць – калi б мяне арыштавалi, гэта магло б зашкодзiць маёй валанцёрскай дзейнасцi ў адным з псiханеўралагiчных iнтэрнатаў Менска. Я падумала, што ў нас вельмi мала людзей, i што арышт можа быць вялiкай рызыкай для iнiцыятывы. Але я пайшла на гэтую рызыку – бо разумела, што без радыкальных палiтычных зменаў у краiне змены у сiтуацыi людзей, якiя стала пражываюць у псiханеўралагiчных iнтэрнатах, таксама былi немагчымыя. I я ведала, што Жэня таксама прыйдзе. Нягледзячы на тое, што кiраўнiк КДБ заявiў, што усе, хто з’явiцца на плошчы 19 сакавiка будуць абвiнавачаныя у тэрарызме, на вулiцу выйшла 15 000 чалавек. Для беларускiх людзей гэта было свята масавых пратэстаў i волi да зменаў.
На жаль, пасля шэрагу рэпрэсiяў у Менску i iншых гарадах, а таксама жорсткiх разгонаў мiрных дэманстрацыяў спецыяльнымi сiламi ПМСП і САБРу 24 i 25 сакавiка ў Менску настрой людзей змянiўся. Яны, стомленыя ад безвынiковай барацьбы, адчувалi сябе падманутымi пустымi абяцаннямi лiдэраў беларускай апазiцыi.
Барацьба супраць атамнай энергii i барацьба супраць дыктатуры Лукашэнкi непадзельна звязаныя ў маёй краiне. Афiцыйная палiтыка беларускiх уладаў – замоўчваць рэальныя наступствы трагедыi. Напрыклад, яны распачалi «кампанiю» па рэвiзii наступстваў Чарнобыльскай катастрофы. Землi, забруджаныя радыяцыяй былi стаўкай у перамовах памiж палiтычным рэжымам у Беларусi i такiмi iнстытуцыямi, як Сусветны банк i МВФ, МАГАТЭ i мiжнародныя атамныя карпарацыi. Так, Сусветны банк падтрымаў адмену iльготаў i выплатаў насельнiцтву Беларусi, перагляд статуса асобаў, якiя падпалi пад уздзеянне радыяцыi на забруджаных тэрыторыях, i прадугледзеў пазыкi на эксплуатацыю забруджаных земляў пад маркай «Чарнобыльскай праграмы Сусветнага банка». Перагляд статуса насельнiцтва, якое падпала пад уздзеянне радыяцыi i таксама статуса забруджаных тэрыторый стаў, як высветлiлася, крокам да прапановы праекта будоўлi АЭС у Беларусi.
Я прыйшла на найбуйнейшую дэманстрацыю «Чарнобыльскi шлях» 26 красавiка 2006 г. з rrr/tubby electriq, сябрам Таварыства свядомасцi Крышны, паэтам i перкусiянiстам вядомай менскай псiхадэлiчнай каманды. Гэтая рэгулярная дэманстрацыя – адна з найвялiкшых падзей у беларускiм палiтычным жыццi, яна прымеркавана да памяцi пра Чарнобыльскаю катастрофу. Нягледзячы на тое, што галоўнае пасланне акцыi было нiбыта пра-экалагiчным, беларускiя нацыяналiстычныя i правыя партыi былi найбольш актыўнымi падчас яе ў 90-ыя. Для анархiстаў i левакоў гэты дзень заўжды быў днём барацьбы з правымi партыямi за гегемонiю ў антыатамным палiтычным дыскурсе.
У маiм заплечнiку быу «прасад» – святая ежа адданых Крышне i банэры «Рукi прэч ад Чарнобыльскiх iльгот!» i «Сусветны банк iдзi дадому!» (я захавала iх з папярэдняй дэманстрацыi у 2005 г.). Падчас дэманстрацыi мы дзялiлiся «прасадам» i цыгарэтамi з нашымi сябрамi-анархiстамi. Я была вельмi радая бачыць усех людзей з анархiсцкай сцэны на гэтай дэманстрацыi, нават тых, хто даўно ўжо быў не ў баявых шэрагах. Мае пачуццi былi блiзкiмi да рэлiгiйных, я адчувала ўрачыстасць знаходжання там, i верыла, што рэвалюцыйныя змены наперадзе. Гэта быў вырашальны момант для ўсiх нас. Дэманстрацыя «Чарнобыльскi шлях» магла стаць наступным этапам у барацьбе за свабоду ў Беларусi ў 2006 г. Але, пасля таго, як калона дэманстрантаў была скiраваная яе лiдэрамi ад галоўных партыяў апазiцыi па традыцыйным маршруце – каб пазбегнуць канфрантацыi з уладай, стала ясна, што гэтая дэманстрацыя скончыцца гэтак жа сама, як сканчаецца кожная дэманстрацыя ў Беларусi – без якiх-небудзь зменаў. Анархiсты iшлi разам з iншымi дэманстрантамi ў той жа самай калоне, яны выглядалi радыкальна са сваiмi баннерамi, чорна-чырвонымi сцягамi i тварамi, схаванымi за медычнымi маскамi.
Я i вядомы менскi наркаман rrr/tubby electriq размаўлялi пра тое, як знайсцi спосаб распаўсюджваць ЛСД сярод удзельнiкаў дэманстрацыi – для таго, каб стварыць у iх пазiтыўнае мысленне. О, гэта б спрацавала. Жалобны выгляд дэманстрацыi нам не падабаўся – мы марылi пра тое, каб падарваць мазгi нашых суграмадзян i прынесцi трохi кахання ў iх сэрцы.
Прадстаўнiкi апазiцыйных партый з iх цёмным адзеннем, свечкамi, iконамi i святарамi папросту эксплуатавалi дату 26 красавiка для таго, каб змагацца за свае ўласныя iнтарэсы i атрымаць свае выгоды. Яны падмянiлi жалобным iмiджам акцыi галоўнае пасланне гэтага дня – барацьбу за правы людзей, якiя сталi ахвярамi Чарнобыльскай катастрофы. Фактычна, анархiсты са сваiмi банэрамi, якiя патрабавалi вярнуць назад скрадзеныя iльготы, былi сярод нешматлiкiх людзей, якiя крытыкавалi ў дзень катастрофы на Чарнобыльскай АЭС пост-чарнобыльскую палiтыку ў краiне. Палiтыка пост-чарнобыльскага рэвiзiянiзма ў краiне, падтрыманая МВФ i Сусветным банкам i антысацыяльная палiтыка Лукашэнкi ў iншых сферах уяўляюць сабой непадзельнае цэлае.
Крывадушная жалоба нагадала мне пра адно здарэнне у школе. Аднойчы 26 красавiка ўсе вучнi прыйшлi ўбраныя ў цёмную вопратку – як прапанавала наша лiдэрка – высокая дзяўчына з доўгiм хвастом i шрамам на iлбе, прыхаваным чубком (шалёны сабака ўкусiў яе за твар, калi яна была малая). Мы пагадзiлiся без ваганняў. Яна таксама сказала, што мы павiнны малiцца ў гэты дзень – аднак я асабiста не магла гэта прыняць. Масавая жалоба адбылася не без падтрымкi нашай настаўнiцы беларускай мовы, якая хутчэй за ўсё была сяброўкай правай нацыяналiстычнай партыi – «Беларускi Народны Фронт». Мы былi яшчэ занадта юныя для таго, каб зразумець значэнне i стылiстыку гэтага дня, але ў тым, каб граць, што ў нас жалоба i агульная вялiкая трагедыя, пра якую мы можам памятаць i разам думаць – была вялiкая iнтрыга.
26 красавiка 2006 г. я марыла пра карнавал Чарнобыльскiх радыяцыйных монстраў, якi б маршаваў па вулiцах Менска. Гiсторыi пра гэтых монстраў– напрыклад, дэфармаваных немаўлятаў, трохгаловых кароваў i грыбы, якiя важылi па 3 кiлаграмы, – сталi часткай сучаснага беларускага фальклора. Калi я наведала ў снежнi 2006 г. з iншымi удзельнiкамi беларуска-нямецкай группы валанцёраў псiханеўралагiчны iнтэрнат для дзяцей «Навiнкi» ў Менску, каб святкаваць Каляды, я ўбачыла дзяцей з усiх куткоў Беларусi, якiх бацькi пакiнулi там. У iнтэрнаце жывуць дзецi з рознымi i шматлiкiмi дэфектамi ў ментальнай сферы, iнтэлектуальным развiццi i фiзiчным выглядзе. Я зразумела ў роспачы, што гэтыя гiсторыi ўтрымлiваюць у сабе значны элемент iсцiны. Усе гэтыя дзецi нарадзiлiся пасля Чарнобыля. Але беларускiя ўлады да гэтага часу адмаўляюць сувязь памiж станам iх здароўя i тым, што яны падпалi пад уплыў радыяцыi ў дародавы перыяд i раннiм дзяцiнстве.
rrr/tubby electriq у сваю чаргу марыў пра тое, каб далучыцца да дэманстрацыi ў касцюме Ружовай Пантэры. Ён паўсюль шукаў яго ў сэканд-хэндах Менску, але беспаспяхова. Яшчэ адна iдэя была стварыць группу «прыгожых людзей» разам з iншымi удзельнiкамi яго каманды i пайсцi на дэманстрацыю аголенымi – на нас павiнна была быць толькi рознакаляровая фарба – i граць у барабаны. Калi б гэтая iдэя ажыццявiлася, мы б, верагодна, здолелi зрабiць з «Чарнобыльскага шляху» псiхадэлiчную камбiнацыю гей-прайда i марша адданых Крышне. О не, гэта не значыць, што мы не думалi тады пра этыку. Мы проста адчувалi, што нашаму гораду няма чым дыхаць без кахання i эўфарыi.
Напрыклад, аднойчы анархiсты з Менска, натхнёныя iдэямi французскiх сiтуацыянiстаў, выйшлi на дэманстрацыю 26 красавiка з банерамi, зробленымi з найтаннейшага баваўнянага матэрыялу – о, як узнёсла яны маршавалi са сваёй сiмволiкай у гарошак i палоску, i як смела яны адбiлi напад баявога атраду зомбi ад беларускай правiцы.
Падчас дэманстрацыi мне хацелася iграць i выяўляць свае патаемныя жаданнi. Палiтыка – гэта напраўдзе жахлiва сумна для мяне. Я адчувала, што палiтыкi спажываюць мой страх i манiпулююць маёй злосцю. I мне хацелася травеставаць iх. Выключна палiтычнага пратэсту было абсалютна недастаткова! Мне патрабавалiся больш магутныя сiлы для таго, каб пазбавiцца ад страху i тэрора улады – я бачыла iх досыць падчас дэманстрацыi у Дзень Волi 25 сакавiка 2006 г. Пасля акцыi ўсе турмы ў Менску былi перапоўненыя. Мае сябры Ўлад i Мiкалай сядзелi ў турме у Жодзiна, горадзе за 70 кiламетраў ад Менска. У чарзе каля турмы я сустрэла супрацоўнiка фiрмы, дзе працавала, ён таксама перадаваў ежу i цыгарэты сваiм сябрам.
Я часта наведвала Чарнобыльскiя тэрыторыi, бо сваякi майго бацькi жывуць у Славутычы, горадзе, якi знаходзiцца за 30 кiламетраў ад Чарнобыльскай АЭС на украiнскай тэрыторыi – ён быў пабудаваны спецыяльна для працаўнiкоў станцыi. Мой дзядуля i мая бабуля жылi ў вёсцы зусiм блiзка ад АЭС – у 25-30 кiламетрах, якую, праўда, нiколi не высялялi. Было афiцыйна прамоўлена, што гэтыя тэрытрыi нiбыта чыстыя i падыходзяць для сельскай гаспадаркi. Ва Украiне i Беларусi дзесяткi такiх вёсак.
Я заўжды баялася пiць малако альбо есцi там што-небудзь, гэта заўжды моцна расчароўвала маю бабулю. Я нiколi не разумела яе як належыць, пакуль яна жыла. Мая мацi ставiлася да яе як да цёмнай жанчыны – толькi таму, што тая пражыла ўсё сваё жыццё ў вёсцы з мужам-алкаголiкам i так любiла фiранкi, якiя кiдалiся ў вочы камбiнацыяй ружовага i зялёнага колераў. Цяпер я разумею, што ў яе быў даволi моцны характар i шмат кахання i цярплiвасцi да iншых люзей.
Мой дзядуля меў дзiўную звычку, якая заўжды шкодзiла яго стасункам з бабуляй – ён збiраў рознае смецце у сваiм двары – ад кабiны трактара да дзiвоснай маленькай машыны Запарожац – i мой бацька таксама пасля меў падобнуюю звычку. Яны папросту нiчога не выкiдвалi, у iх доме было не вельмi чыста – але яны пражылi сваё цяжкае жыццё з годнасцю. Мой дзед быў заслужаным машынiстам i былым камунiстам. Яны заўжды спрачалiся з маiм бацькам, якi стаў нацыяналiстам пасля распаду СССР, на iдэалагiчныя тэмы.
Яны не атрымалi кампенсацыi за страты ў вынiку таго, што жылi паблiзу АЭС, нiчога. Нi страхоўкi, нi адпаведнага медыцынскага лячэння. Яны былi з тых людзей, якiх улады не ўлiчвалi. Iх пакiнулi папросту сам-насам з iх беднасцю i хваробамi. Нiхто не клапацiуся пра iх, акрамя сваякоў.
Мой бацька акурат наведаў бацькоў у красавiку 1986 г. Ён знаходзiуся ў 30 кiламетрах ад Чарнобыльскай АЭС у дзень катастрофы. Ён не атрымаў пасля статуса ахвяры Чарнобыльскай трагедыi, фактычна, бацька не надта думаў пра гэты факт у сваёй бiяграфii. 26 красавiка 1986 года ён пайшоў лавiць рыбу на Днепр. Было вельмi горача, паветра плавiлася ад спёкi. Бацька ўбачыў верталёты ў небе, i зразумеў, што адбываецца нешта незвычайнае. Iнфармацыя пра выбух i небяспеку была агалошаная толькi пасля майскiх святаў.
Я даведалася пра гэтую гiсторыю толькi ў дарослым узросце. Нiхто не клапацiўся ў маёй сям’i пра сувязь памiж станам здароўя майго бацькi i тым, што ён атрымаў сваю дозу апраменьвання ў красавiку 1986 г. Здаецца, мой бацька таксама не ставiўся да гэтага сур’ёзна, нягледзячы на тое, што стан яго здароўя, пад уплывам такiх дадатковых фактараў, як алкагалiзм i цяжкая праца на заводзе, пагаршаўся год ад году. Мая малодшая сястра нарадзiлася ў вераснi 1986 г. у Менску, што даволi далёка ад Чарнобыльскай АЭС. Аднак мне страшна думаць пра тое, што мая мацi падпадала пад уздзеянне радыяцыi, калi была цяжарная – бо наступствы гэтага ўздзеяння могуць стаць вiдавочныя нават праз некалькi дзесяткаў год.
У красавiку 2006 г. адбылася адна з першых дэманстрацый у памяць пра Чарнобыльскую катастрофу, падчас якой удзельнiкi адкрыта казалi пра сацыяльныя правы людзей, якiя сталi ахвярамi ўздзеяння радыяцыi. Антыатамныя актывiсты i анархiсты спрабавалi падняць свядомасць людзей наконт антысацыяльнай палiтыкi Лукашэнкi, скiраванай на скасаванне iльготаў i правоў лiквiдатараў i ахвяраў Чарнобыльскай катастрофы. Яны паднялi банэры супраць Сусветнага банка для таго, кааб паказаць сваё абурэнне ўмяшальнiцтвам з боку Сусветнага банка ў палiтыку Беларусi i падтрымкай рэжыма ў рэвiзiянiзме наступстваў катастрофы. 2006 г. быў таксама годам, калi адбыўся Беларускi Сацыяльны Форум пад Менскам, дзе антыатамны рух у Беларусi атрымаў сваё тэарытычнае афармленне.
У 2007 годзе я таксама была на гэтай дэманстрацыi, мне пашанцавала знайсцi саркастычнага сябра у натоўпе, разам з якiм мы каментавалi падзеi, якiя падавалiся нам дзiўнымi альбо смешнымi. Тое, як беларуская апазiцыя карысталася чарнобыльскай тэматыкай, не выглядала натхняльна для анархiстаў. Апазiцыя зрабiла ўсё магчымае для таго, каб захаваць вобраз жалобы, створаны ёю, i рэпрэзентаваць асобаў, якiя перанеслi ўдзеянне радыяцыi хутчэй як ахвяраў, а не як асобаў, здольных змагацца за свае правы i годнасць. Гэта было традыцыйным падыходам як кансерватыўных i нацыяналiстычных партыяў, так i неалiберальных, якiя не патрабавалi нiякiх зменаў i толькi захоўвалi iснуючы статус кво. I гэта – прычына таго, чаму яны страцiлi падтрымку людзей.
Восенню 2007 г. я з’ехала з краю.
Тэкст напісаны першапачаткова па-ангельску для зборніка „You Are Here“, які з’явіцца у выдавецтве Broken Dimanche Press у кастрычніку 2009 г.
