3.)
Асобныя аспэкты становішча
“легальных” мігрантаў на рынку працы ў ЭЗ.
Наступная інфармацыя падаецца паводле
справаздачы Эўрапейскага цэнтру маніторынгу расізму і варожасьці да чужынцаў
“Мігранты, меншасьці ды занятасьць: выключэньне, дыскрымінацыя ды
анты-дыскрымінацыйныя захады ў пятнаццаці краінах Эўразьвязу” [2],
апублікаванай у кастрычніку 2003 г.
Краіны ЭЗ ў адпаведнасьці зь гісторыяй іх стаўленьня да
іміграцыі ды падставовымі азначэньнямі мігрантаў і меншасьцяў можна
разьмеркаваць на тры групы. Першую групу
ўтвараюць краіны з працяглай гісторыяй каляніяльнай іміграцыі (Францыя,
Нідэрлянды, Вялікабрытанія), дзе вялікая частка іх сёньняшніх насельнікаў, якія
належаць да меншасьцяў, паходзяць з былых калоніяў. Гэтыя меншасьці існавалі ў
гэтых краінах цягам доўгага часу і большасьць зь іх мае грамадзянства.
Сярод насельнікаў другой
групы краінаў (Аўстрыя, Бэльгія, Данія, Нямеччына, Люксэмбург, Швэцыя) пераважаюць
імігранты, якія прыехалі з краінаў, дзе з 1950-ых па 1970-ыя гады
ажыцьцяўлялася актыўнае рэкрутаваньне так званых “запрошаных работнікаў” ("guest-workers"). Гэтыя
краіны вызначаюцца значнай колькасьцю імігрантаў, якія не зьяўляюцца
грамадзянамі краінаў, у якіх яны жывуць.
Трэцюю групу можна пазначыць як “краіны новай іміграцыі” (Грэцыя, Італія,
Гішпанія, Партугалія, Фінляндыя, Ірляндыя). Яны перажылі вялікую хвалю
іміграцыі з канца 1980-ых ці пачатку 1990-ых гадоў, а да таго часта самі былі
краінамі эміграцыі. У апошняй групе краінаў дадзеныя пра колькасьць замежнікаў
сьведчаць, што колькасьць імігрантаў павялічваецца. Не зважаючы на гэта,
безумоўна, існуюць значныя адрозьненьні ў межах гэтае групы, да прыкладу паміж
Фінляндыяй і паўднёва-эўрапейскімі краінамі.
Калі мы параўнаем становішча
нелегальнага мігранта з сытуацыяй легальнага мігранта, то ўбачым, што ім
уласьцівыя і агульныя рысы, такія, як агульная тэндэнцыя імкнуцца да
эксплюатацыі іх ненадзейнага становішча (вядома, у апошнім выпадку яна не
дасягае такіх скрайніх формаў і памераў). Акрамя прыкметаў павелічэньня
агульнай разнастайнасьці таксама трэба ўлічваць, што нацыянальныя рынкі
працоўнай сілы да гэтага часу падзеленыя на сэгмэнты ўздоўж нацыянальных ці
этнічных рысаў.
Сярод
тых, хто міграваў толькі нядаўна, існуе яўная палярызацыя паміж надзвычай
мабільнай фінансавай і тэхнічнай элітай, з аднаго боку, ды імігрантамі, якія
працуюць у малааплатнай, часам неафіцыйнай эканоміцы, з другога. Так,
грамадзяне трэціх краінаў вельмі часта ўладкоўваюцца на нізкакваліфікаваную,
малааплатную, брудную і небясьпечную працу, іх працоўнае становішча вызначаецца
ненадзейнасьцю (пераважаюць гнуткія, прыстасавальныя працоўныя кантракты, ды
кантракты зь фіксаванымі тэрмінамі). Ніжэйшы ўзровень заробкаў вызначаюць
такія чыньнікі, як больш нізкі прафэсійны статус, канцэнтрацыя
працаўнікоў-мігрантаў у пэўных галінах прамысловасьці, працягласьць
пражываньня, неабароненасьць перад беспрацоўем, адукацыйная база і геаграфічнае
становішча.
Імігранты з краінаў, што не належаць да ЭЗ, да гэтага часу
канцэнтруюцца ў пэўных сэктарох прамысловасьці (вытворчасьць, будаўніцтва),
часткова ў сфэры паслугаў (бытавыя паслугі, прыборка, дастаўка) і сэктарох,
якія моцна залежаць ад сэзонных ваганьняў кан’юнктуры (турызм, сельская
гаспадарка). Жанчыны зь мігранцкім мінулым часта абмежаваныя пры
працаўладкаваньні ў сваім выбары асобнымі сэгмэнтамі рынку, такімі, як бытавыя
паслугі, прыборка, дастаўка, догляд.
Сярод грамадзянаў трэціх краінаў адзначаны меншы ўзровень
занятасьці працоўнай сілы. Імігранты і этнічныя меншасьці перадусім зь
не-заходніх краінаў сутыкаюцца са значна вышэйшым ўзроўнем беспрацоўя, чым
большасьць насельніцтва. У Фінляндыі беспрацоўе сярод “чужаземцаў” прыкладна
ўтрая вышэйшае за агульны ўзровень. Узровень беспрацоўя сярод былых савецкіх
грамадзянаў склаў у 2000 г. 47%, тады як сярод эстонцаў – 29 %. Узровень
беспрацоўя надзвычай высокі сярод нядаўніх уцекачоў.
Гэтыя адрозьненьні сьведчаць пра выключэньне, невыгоднае
становішча і нават дыскрымінацыю. Аднак было б занадта зручна абвінаваціць ва
ўсім “расізм”. Ёсьць багата чыньнікаў, што ўплываюць на характар і лічбы
занятасьці мігрантаў ды меншасных групаў, і ня ўсе яны ёсьць вынікам расавай
дыскрымінацыі – згадайма пра такія зь
іх, як адукацыйны цэнз, веданьне мовы, структурныя зьмены ў эканоміцы і г. д.
Аднак, нават калі ўлічваць гэтыя чыньнікі, усё адно застаецца нявытлумачаным
тое невыгоднае становішча, якога немагчыма пазбавіцца, і якое зьяўляецца
прыкметай дыскрымінацыі.
Заканадаўства краінаў ЭЗ у дачыненьні
імігрантаў вельмі падобнае. Да прыкладу, існуе агульная тэндэнцыя
прадугледжваць менш абмежаваньняў для высокакваліфікаваных імігрантаў і
самазанятых дый дазваляць найманьне сэзоннай працоўнай сілы. Таксама краіны
дакладна адрозьніваюць тых замежных грамадзян, што прыбылі нядаўна, і тых, хто
даўно ўладкаваўся, ды прадпісваюць розныя тыпы дазволаў на пражываньне/працу ў
адпаведнасьці з працягласьцю пражываньня/занятасьці замежніка.
У
адпаведнасьці з геаграфічным разьмеркаваньнем у межах краінаў можна вылучыць
дзьве мадэлі. Наагул, мігранты вельмі ўрбанізаваныя паўсюль у Эўропе. Гэта
перадусім ёсьць адлюстраваньнем галоўных тэндэнцыяў працоўнай міграцыі, то бок,
мігранты едуць туды, дзе ёсьць структурны попыт на замежную працоўную сілу.
Другая мадэль – міграцыя ў сельскагаспадарчыя раёны, дзе мігранты часта
працуюць у сельскай гаспадарцы як сэзонныя работнікі.
Што да тыповых прафэсіяў імігрантаў з краінаў, якія не зьяўляюцца супольніцамі ЭЗ, у Фінляндыі, дык вялікая частка грамадзянаў краін былога Савецкага Саюзу працуе ў галіне аховы здароўя, а таксама ў транспарце і прыборцы. Прыбышы з Югаславіі і Самалі працуюць пераважна ў
прамысловасьці, тады як імігранты з Усходняй і Цэнтральнай Эўропы – ў
забаўляльнай і тэхнічнай сфэрах. Грамадзяне Турэччыны, Індыі, Кітаю, Тайлянду
ды краінаў Усходняй Азіі найчасьцей маюць работу, зьвязаную з дастаўкай.
Колькасьць самазанятых імігрантаў з краінаў, што не
ўваходзяць у ЭЗ, за апошнія некалькі дзесяцігодзьдзяў значна павялічылася. У
параўнаньні з прадпрымальнікамі-тубыльцамі самазанятыя імігранты рэдка
атрымліваюць фінансавую падтрымку ад грамадзтва і маюць меншы доступ да
грашовых пазыкаў. Таму яны мусяць засноўваць свае прадпрыемствы ў галінах
бізнэсу, ня вызваленых ад падаткаў, і іх прыватныя прадпрыемствы застаюцца
невялікімі. Дух прадпрымальніцтва – не адзіная прычына выбару мігрантамі
варыянту самазанятасьці. Іншыя прычыны – незадаволенасьць малааплочванай
працай, расчараванасьць у выніку адсутнасьці магчымасьці дасягнуць падвышэньня
на працы, спроба пазьбегнуць беспрацоўя ці дыскрымінацыі ў працаўладкаваньні.
Да таго ж, структурныя зьмены ў эканоміцы шматлікіх (пост-) індустрыйных
краінаў зьменшылі попыт на традыцыйныя прафэсіі “запрошаных работнікаў”. Да
тыповых галінаў новага “этнічнага” бізнэсу належаць: дробны гандаль, рэстараны,
прыборка, цырульні, аптовы гандаль, дробны гандаль (асабліва бакалейныя
тавары), турызм і прамысловасьць. Сярод самазанятых імігрантаў пераважаюць
людзі сярэдняга ўзросту і тыя, хто жыве ў краіне даволі працяглы тэрмін.
4) Пераходны пэрыяд
(абмежаваньне на перасоўваньне працоўнай сілы з новых краінаў ЭЗ).
Палітыка пераходнага пэрыяду стасоўна свабоднага
перасоўваньня працоўнай сілы была ўведзеная ў “старых” краінах-супольніцах ЭЗ
(за выняткам Ірляндыі ды Швэцыі), каб абмежаваць прыезд работнікаў з новых
краінаў ЭЗ. Канкрэтны тэрмін пераходнага пэрыяду застаецца няпэўным: ён можа
быць падоўжаны ці скарочаны ў адпаведнасьці зь індывідуальнымі рашэньнямі
краінаў. Варта зазначыць, што стасоўна свабоднага перасоўваньня капіталу ды
тавараў падобныя абмежаваньні не былі прадугледжаныя.
Дыскусіі на гэты конт у
Фінляндыі зьяўляюцца добрым прыкладам падобных дыскусіяў паўсюль ў Эўропе. Так,
прафсаюзы адпачатку былі занепакоеныя тым, што ў выпадку масавай іміграцыі яны
могуць згубіць кантроль над калектыўнымі працоўнымі дамовамі паміж
арганізацыямі наймальнікаў і найманых. Таксама існаваў страх, што наймальнікі
выкарыстаюць гэтую сітуацыю, каб панізіць узровень агульных ўмоваў працы. Аднак апошнім часам ў стаўленьні
прафсаюзнага руху да мігрантаў адбыліся некаторыя зьмены. Колькі гадоў таму яны,
напрыклад, апублікавалі дасьледаваньне, якое прагназавала надзвычай высокія
лічбы магчымай міграцыі з Эстоніі. Гэтае перабольшаньне паўстала ў кантэксце
“абароны” нацыянальнай працоўнай сілы. Сёньня прафсаюзы больш абачлівыя і
падкрэсьліваюць, што ў іх няма праблем з працаўнікамі-замежнікамі: яны толькі
імкнуцца ўпэўніцца, што тых не эксплюатуюць, і што ёсьць падставы спадзявацца
на тое, што мігранты таксама заарганізуюцца ў прафсаюзы. Вынікам такой палітыкі
можна ўважаць, да прыкладу, спробы прафсаюзу працаўнікоў сфэры паслугаў
выпрацаваць больш дакладныя правілы ў кантэксце канцэпцыі часовай пасярэдніцкай
працы.
Для наймальнікаў крытыка такога “пратэкцыянісцкага”
стаўленьня прафсаюзаў дае магчымасьць набыць “талерантны” ці “ліберальны”
імідж. Гэта спраўджваецца ў выпадку некаторых наймальнікаў, якія не
падтрымліваюць палітыку пэрыяду пераходу перадусім з-за праблемаў у пошуку
адпаведных працаўнікоў. Аднак для наймальнікаў наагул пераходны пэрыяд вельмі
выгодны з-за многіх прычын.
Па-першае, у сфэры традыцыйнай прамысловай вытворчасьці новыя
краіны-супольніцы ЭЗ могуць быць выкарыстаныя як “маленькі Кітай” Эўропы –
месцы з малымі выдаткамі, куды можна перанесьці прамысловыя прадпрыемсты, і дзе
становішча працаўнікоў з пункту гледжаньня працоўных дамоваў слабейшае.
Пераходны пэрыяд – гэта мэтад, каб захаваць на нізкім узроўні заробкі ў новых
краінах-супольніцах ЭЗ.
Па-другое, у межах тамтэйшага рынку працы гэтая сітуацыя можа
быць выкарыстаная, каб пагоршыць агульныя ўмовы працы, напрыклад, пагражаючы
перанесьці прамысловае прадпрыемства ў іншую краіну. І, па-трэцяе, нават калі
наймальнікі ня могуць прымаць на працу працаўнікоў з новых краінаў-супольніц,
ім ніхто не забараняе карыстацца паслугамі кампаніяў, якія рэкрутуюць
працаўнікоў у гэтых краінах за вельмі нізкі кошт. У адпаведнасьці з заканадаўствам
Фінляндыі, калектыўныя працоўныя дамовы дадзенага сэктару павінны выконвацца
таксама ў выпадку часовай пасярэдніцкай працы, але, вядома, калі фінская
кампанія “арэндуе” эстонскіх працаўнікоў у эстонскай кампаніі, надзвычай
складана пракантраляваць выкананьне дамоваў, бо за заробкі працаўнікоў у гэтым
выпадку адказвае эстонская кампанія. Сёньня за кантроль над выкананьнем
калектыўнай дамовы нясуць адказнасьць фінскія ўрадоўцы. Новая ж дырэктыва
Эўрапейскага Зьвязу стасоўна паслугаў (якая яшчэ не была ўхваленая) перадае
гэтую адказнасьць Эстоніі. Фінскі прафсаюзны рух пратэстуе супраць гэтай
зьмены.
Цяпер, калі мінула ўжо прыблізна два
месяцы пераходнага пэрыяду, можна зрабіць некаторыя высновы аб фактычнай
сытуацыі ў Фінляндыі. Як і меркавалася раней, на часовую пасярэдніцкую працу ў
Фінляндыю прыязджаюць пераважна эстонцы. Сфэра іх працоўнай дзейнасьці –
пераважна прыборка і будаўніцтва. Нізкі кошт іх працы на фінскім рынку
працоўнай сілы быў неафіцыйна вызначаны фінскімі наймальнікамі. Яшчэ адзін значны
момант – працоўнай дамовай прадугледжваецца вельмі малое і неабсталяванае
жытло. Групы працаўнікоў, якія выконваюць часовую пасярэдніцкую працу, часьцей
за ўсё вымушаныя жыць разам у адным памяшканьні, дзе ёсьць адно кінутыя на
падлогу матрасы.
Грамадзкая думка ў новых
краінах-супольніцах ЭЗ пазначаная нэгатыўным стаўленьнем да пэрыяду пераходу.
Зазвычай лічыцца, што пэрыяд пераходу ёсьць парушэньнем правоў насельнікаў
гэтых краінаў, як грамадзянаў Эўразьвязу. Аднак захады, прыманыя эўрапейскай супольнасьцю
дзеля разьвязаньня праблемаў, якія ўскосна выкліканыя пэрыядам пераходу,
падаюцца недастатковымі. То бок, калі мы згадаем пра нэалібэральную эканамічную
палітыку ў Эстоніі, напрыклад, пра нізкі і не-прагрэсіўны падатак на прыбытак,
як адну з прычынаў увядзеньня палітыкі пераходнага пэрыяду, то важна зазначыць,
што, паводле нядаўняга канстытуцыйнага пагадненьня, краіны-ўдзельніцы надалей
захаваюць сваю аўтаномію, што да вызначэньня памеру падаткаў, мінімальны
ўзровень якіх таксама ня будзе прадпісаны. Больш за тое, тая самая Эстонія, да
прыкладу, зацята супраціўляецца гарманізацыі сваёй падатковай палітыкі
адпаведна з вышэйшым, эўрапейскім узроўнем.
5.) Высновы і прапановы для дыскусіі.
У гэтай
прэзэнтацыі я падкрэсьліваю, што мігранты, па сутнасьці, зьяўляюцца працоўнай
сілай. Нэгатыўны бок палягае ў тым, што такая сутнасьць самой зьявы міграцыі
значыць, што мігранты – гэта тавар на рынку працы, і таму яны зьяўляюцца
аб’ектамі эксплюатацыі. Аднак такая сутнасьць таксама значыць, што мігранты як
сацыяльная група складаецца з сукупнасьці актыўных суб’ектаў, актыўных
вытворцаў, якія будуюць новую рэальнасьць, новыя сацыяльныя фармацыі,
суб’ектаў, якія маюць свае адмысловыя жаданьні. Вельмі важна падкрэсьліць гэты
аспэкт: гаворка ідзе пра стваральную сутнасьць, а не пра зьневажальную
сутнасьць ахвяраў ці аб’ектаў эксплюатацыі. Толькі тады, калі мы дасягнем
разуменьня гэтай суб’ектнай сутнасьці, для нас стане магчымым зразумець
мігрантаў як сацыяльны рух, а не як зьяву, падобную да сілаў прыроды (“хвалі міграцыі”
і г. д.).
Яшчэ мне хацелася б адзначыць
некаторыя небясьпечныя моманты, якім ёсьць месца ў дыскурсе, стасоўна
ўзаемасувязі паміж працоўнай ды міграцыйнай палітыкамі:
а) Першая небясьпека ўласьцівая
разуменьню мігрантаў як ахвяраў і аб’ектаў эксплюатацыі. Пакуль гэты погляд не
пераадолены, да міграцыі ставяцца толькі як да “гуманітарнай” праблемы і
спрабуюць яе разьвязаць у кірунку “дапамогі ахвярам эксплюатацыі”, а не праз
падтрымку самаарганізацыі мігрантаў, якія змагаюцца за лепшую будучыню.
б) Па-другое, часта мы
падкрэсьліваем надзвычайную пазітыўнасьць і стваральную сутнасьць перасоўваньня
суб’ектаў, іх “качаваньне” (“намадызм”[3]) і “неўкаранёную свабоду”. Нават калі
мы ставімся да аўтаномнага перасоўваньня як да спосабу кінуць выклік уладзе і
кантролю, то і тады мы мусім быць асьцярожнымі, каб не зьвесьці разнастайныя
досьведы, практыкі ды псыхічныя станы (такія, як адчай), зь якімі зьвязаныя
міграцыйныя рухі, да ўзроўню абстрактнай фігуры “валацугі”.
в)
Яшчэ адная небясьпека палягае ў тым, што мы падкрэсьліваем неабходнасьць
прызнаньня права на свабоднае перасоўваньне для людзей, а ня толькі для
капіталу і тавараў. Таму можа падацца, быццам бы праблема толькі ў тым, што
рынкавы мэханізм ня ёсьць дасканалым. У адпаведнасьці з гэтым поглядам, свабоднае
перасоўваньне людзей акурат удасканаліць рынкавы мэханізм і наагул ягоную
тэндэнцыю да “лібэралізацыі”. Аднак мы павінны разумець, што дыскрымінацыя ня
толькі не супярэчыць рынкаваму мэханізму, але, наадварот, ёсьць народжаная
рынкавым мэханізмам. То бок, уладальнікам капіталу заўжды неабходна шукаць
шляхі максымізацыі прыбытку, а эксплюатацыя неабароненых людзей – адзін з такіх
шляхоў. “Свабодны рынак” – гэта не рашэньне.
г) Чацьвёртая небясьпека – гэта “легалізм”. Памылкова думаць,
што, каб вырашыць праблемы ў гэтай сфэры, трэба толькі ўдасканаліць
анты-дыскрымінацыйнае заканадаўства. Такое заканадаўства важнае, але яно не
вырашае праблемы ў выпадку зь нелегальнымі імігрантамі, бо
анты-дыскрымінацыйнае заканадаўства працуе выключна для грамадзянаў ці
замежнікаў, якія маюць дазвол на пражываньне/працу. Дыскрымінацыйная сутнасьць
міграцыйнай палітыкі працягвае існаваць нават у выпадку добрай
анты-дыскрымінацыйнай палітыкі. Больш за тое, “легалізм” часцяком ня ўлічвае
таго, што эксплюатацыя мігрантаў зьвязаная ня толькі з “расісцкім” стаўленьнем,
але і з тым, што ёй належыць пэўная функцыя на рынку працы.
д) Пяты аспэкт палягае ў тым, што мы ніколі не павінны
забывацца на тое, што пол асобы таксама ёсьць надзвычай важным чыньнікам у
гэтым кантэксце. На жаль, гэтая прэзэнтацыя, у якой полавы аспэкт закранаўся
толькі вельмі павярхоўна, зьяўляецца, у гэтым пляне, хутчэй адмоўным прыкладам.
Прынамсі, праблемы, якія стаяць перад працаўнікамі-мігрантамі, такія, як нізкі
заробак, брудныя ды небясьпечныя ўмовы працы, нетрывалае, прыстасавальнае
становішча, невысокі ўзровень занятасьці – ствараюць для жанчын-мігрантак
значна больш цяжкасьцяў.
пераклад з ангельскай Воля Мартыненка
пераклад
упершыню быў апублікаваны на сайце praunik.org
———————————————
[1]
Enrica Rigo, Citizens and foreigners in the
enlarged Europe. http://www.iue.it/LAW/Events/WSWorkshopNov2003/Rigo_paper.pdf
[2] “Migrants, Minorities and
Employment: Exclusion, Discrimination, and Anti-Discrimination in 15 Member
States of the European Union”, http://eumc.eu.int/
[3] то бок
валацужніцтва, вандроўніцтва як лад жыцьця.
