Своеасаблівасьць спробаў праблематызаваць Беларусь
у рамках двух з трох існых палітычных праектаў (нацыяналістычны праект ды
праект сёньняшняй палітычнай гегемоніі) палягае ў іхнай скіраванасьці ў мінулае
ды міталягізацыі мінулага – ці то савецкіх часоў, ці то Вялікага Княства
Літоўскага і БНР. Такое адсыланьне ў першым выпадку сыгналізуе пра тое, што
рэжым злоўжывае сантымэнтам насельніцтва да са савецкага мінулага, у другім – пра радавую
траўму няспраўджанага нацыянальнага праекта. Трэці палітычны праект,
прадстаўлены неалібэральнай апазыцыяй, грунтуецца на позьнекапіталістычнай
мадэлі разьвіцьця заходніх краінаў, з якой ён стварае прапанаваны вобраз
будучыні. На маю думку, ніводны з гэтых праектаў не праблематызуе сучасную
палітычную сытуацыю, яны пазьбягаюць спробаў думаць пра сучаснасьць, якія
мусяць быць найбольш актуальнымі. І гэта не праява выкарыстаньня вобразаў
мінулага (будучыні), а дакладней, рэінтэрпрэтацыі ды рэканструяваньня
адпаведнага вобразу мінулага (будучыні) дзеля легітымацыі палітычнага праекта,
гэта асэнсаванае ўніканьне праблематызацыі сучаснасьці, якое ёсьць у нейкім
сэнсе часткай палітычнай стратэгіі. Гэтае ўніканьне дазваляе пакінуць па-за
пытаньнем крытычную рэфлексію наконт месца і ролі саміх палітычных суб’ектаў у
сучаснай палітычнай сытуацыі, а таксама прыхаваць адсутнасьць у кожнай з
вышэйзгаданых палітычных сілаў дзейснай праграмы наконт актуальных сацыяльных і
палітычных пераўтварэньняў.
Нас перадусім павінна
цікавіць праблематызацыя сучаснасьці, ды тое, што гэтая праблематызацыя вымагае
ад тэарэтыка. Як піша Фуко ў сваім тэксьце “Што такое Асьветніцтва?”,
сучаснасьць – гэта не гістарычны пэрыяд, але ўстаноўка, якая патрабуе рэфлексіі
суб’екта наконт сваіх уласных перадумоваў, праблематызацыі ўласнай
суб’ектыўнасьці. Устаноўка як спосаб ставіцца да ўсяго, што цяпер адбываецца,
свабодны выбар, спосаб змысьленьня і паводзінаў, які вызначае нашую
прыналежнасьць да сучаснага моманту і зьяўляецца нашым заданьнем. Фуко
зьвяртаецца да праекта Асьветніцтва, бо менавіта ў ім засяроджанае такое
філязофскае пытаньне, якое праблематызуе як стаўленьне да сучаснага, так і
фармаваньне самога сябе як аўтаномнага суб’екта. Фуко прапануе разьвіваць
зададзены Асьветніцтвам філязофскі этас, які робіць магчымым крытычную
анталёгію нас саміх, і патрабуе гісторыка-практычнага выпрабаваньня
абмежаваньняў, пад якія мы падпадаем і якімі мы створаныя, ды эксперымента над
магчымасьцю выйсці за нашыя межы, і, адпаведна, працы нас саміх над намі самімі
ў якасьці свабодных асобаў. Кожная-любая філязофія павінна пачынацца з
праблематызацыі сучаснага. Цалкам верагодна, што ім яна павінна абмяжоўвацца.
Рэфлексія наконт
актуальнага моманта – гэта вынік заангажаванага, зацікаўленнага погляду, які
безумоўна скажае нашую оптыку. Аднак неабыякавасьць і ўлучанасьць дасьледніка ў
сучасны момант патрабуе ад яго асабістай адказнасьці за ўдзел у тым, што цяпер
адбываецца, за свае выказваньні наконт таго, што цяпер адбываецца, і сваё
ўласнае быцьце як суб’екта сучаснасьці, – і прад’яўляе заданьне ўлічваць
існаваньне некалькіх пэрспэктываў і разумець сябе як перадусім заангажаванага
суб’екта. Думаць пра сучаснасьць больш небясьпечна з пункту гледжаньня інтэлектуальнай
годнасьці.
Я прапаную засяродзіцца на
праблеме Беларусі менавіта сыходзячы з устаноўкі на сучаснасьць. Цікаўнасьць
перадусім да існага стану рэчаў не павінна прывесьці да мiяпіі. Безумоўна, лякальныя чыньнікі (перадусім
нашая гісторыя ды геаграфія) перадвызначылі беларускую сучаснасьць, і бяз
гэтага разуменьня немагчыма рухацца далей. Гэтак жа сама, нельга разглядаць
беларускую сытуацыю па-за кантэкстам глябальных ператварэнняў. Бо ніводную
краіну немагчыма дасьледаваць без разуменьня таго месца, якое яна займае ў
глябальнай сьветасыстэме, як гэта справядліва давялі Валерстайн і школа
сьветасыстэмнага аналізу. Дакладнасьць аналізу патрабуе надзвычайнай гнуткасьці
ды чульлівасьці да патрэбнай оптыкі.
Па-за глябальным
кантэкстам вельмі складана зразумець, напрыклад, прычыны няспраўджанасьці
беларускага нацыянальнага праекта. З пазыцыі пакрыўджанага суб’екта
нацыяналізма, які патрабуе рэванша, немагчыма зразумець, што цягам таго часу,
пакуль беларускі нацыянальны праект пакваля разьвіваўся, глябальная сытуацыя ў
сьвеце зьмянілася такім чынам, што самое існаваньне нацыянальнай дзяржавы
сёньня пастаўленае пад пытаньне. Гэткім жа чынам крытыка ідэялягічнага дыскурсу
гегемоніі магчымая толькі пры разуменьні таго, якім чынам ён паўстае ды як ён
зьвязаны са своеасаблівасьцямі беларускай мадэлі пераходу да рынку і курсам на
неалібэральныя ператварэньні.
Устаноўка на сучаснасьць
патрабуе ня проста аналіза, але крытычнай ацэнкі даследуемай сытуацыі,
праблематызацыі як уласнага стаўленьня да цяперашняга, уласнага спосабу
гістарычнасьці, так і практык і спосабаў, якія сфармавалі суб’екта
дасьледаваньня. У гэтым сэнсе, кажа Фуко, устаноўка на сучаснасьць ёсьць
спалучэньнем у адзіны этас спосабу ставіцца да ўсяго, што цяпер адбываецца,
свабоднага выбару, які прымаецца некаторымі з нас, спосабу мысьліць і адчуваць,
а таксама дзейнічаць і паводзіць сябе. Гэткі этас адразу адзначае нашу
апрычонасьць бягучым момантам і ўяўляе нашае заданьне. Задача сацыяльнай
крытыкі не абмяжоўваецца прагнозам магчымых (не)пажаданых накірункаў
разьвіцьця. Крытыка, якая ажыцьцяўляецца ў форме неабходнага абмежаваньня,
павінна быць ператвораная ў практычную крытыку ў форме выпрабаваньня наяўных
межаў і пошуку шляхоў іх магчымага пераадоленьня. У гэтым сэнсе крытыка ёсьць
вытворчым працэсам.
Устаноўка на
праблематызацыю сучаснасьці патрабуе сыходзіць з наяўнай гістарычнай,
эканамічнай, культурнай сытуацыі, а не выяўляць у сучаснасьці прыхаваныя вэрсіі
мінулага. Нельга абмяжоўвацца аналізам гістарычных перадумоваў эканамічнай залежнасьці,
такі аналіз ёсьць толькі неабходнай падставай далейшага дасьледаваньня. Трэба
забыцца на вобраз Беларусі як краіны няспраўджаных абяцаньняў. Калі беларускі
нацыянальны праект хутчэй за ўсё можна вызначыць як няскончаны, то трэба
сыходзіць з гэтай няскончанасьці і разумець яе ў кантэксьце глябалізацыі, які
радыкальным чынам перафармулюе самі паняткі нацыі ды суверэнітэту.
Самадастатковая засяроджанасьць на адметнасьці беларускай сытуацыі ды
вывучэньні гістарычнага кантэксту гэтай адметнасьці, якая не зьмяшчае яе ў
больш шырокі кантэкст зьменаў, што не абмінаюць сёньня ніводную краіну,
зьяўляецца гэткай жа беспэрспэктыўнай, як і спроба падвесьці спэцыфіку
разьвіцьця краіны пад прадвызначаныя агульнатэарытычныя катэгорыі.
Дасьледаваньне сучаснасьці – гэта ў нейкім сэнсе экспэрымэнт: заданьне па
выпрабаваньні ўласных межаў патрабуе адвярнуцца ад усіх праектаў, якія
прэтэндуюць на тое, каб быць радыкальнымі і глябальнымі.
Паводле Фуко, крытыка не
павінна быць трансцэндэнтальнай, яна не павінна мець на мэце зрабіць магчымай
якую-небудзь мэтафізыку. Яна ёсьць генэалягічнай па сваім прызначэньні і
архэалягічнай па сваім мэтадзе. Архэалягічная (а не трансцэндэнтальная) яна у
тым сэнсе, што не імкнецца выявіць усеагульныя структуры магчымага спазнаньня
ці маральнага учынка, аднак мае справу як з дыскурсамі, якія артыкулююць тое,
што мы думаем, кажам і робім, так і з гістарычнымі падзеямі. Генэалягічнай яна
стане, калі ня будзе з вобраза таго, чым мы ёсьць, рабіць высновы пра тое, што
нам немагчыма зрабіць ці спазнаць, але ў выпадковасьці, якая змусіла нас быць
тым, што мы ёсць, будзе раскрываць магчымасьць больш ня быць тым, што мы ёсьць,
не рабіць тое, што мы робім, ці ня мысьліць тое, што мы мысьлім. Сэнс
праблематызацыі сучаснасьці палягае ў тым, каб на падставе патэнцыйных
магчымасьцяў наяўнай сытуацыі стварыць новыя інстуцыянальныя ды сацыяльныя
мадэлі.
